Zoals Franse filosoof Jean-Paul Sartre zei: de hel, dat zijn de anderen. Dat wil zeggen: zij zijn het die je zeggen wat je bent, die je vastzetten. Ik kan mij niet herinneren “puber” te zijn geworden. Ik mis enige bewuste herinnering aan de stijging van mijn testosteron van 10 naar 100. Vanuit mijzelf ben ik een continuïteit.

Elke avond ga ik slapen en elke morgen word ik wakker. Dat is wat we ontdekten bij de oude mensen met wie we over de hele wereld gesproken hebben. Ze hebben al dan niet last van lichamelijke gebreken. De psyche ervaart zichzelf onverkort als jong. Er is een duidelijke spanning tussen zelfervaring en wat de mensen buiten het zelf ervan maken.

Mensen blijven leren, ontdekken en creëren tot de laatste snik. De op 91-jarige leeftijd overleden Poolse socioloog Zygmunt Bauman begon pas echt bekend te worden toen hij 65 was, met de stelling dat de holocaust bij het menselijk gedrag hoort en een product is van de verlichting en geen aberratie. Hij bleef publiceren tot hij stierf. Postuum zal er nog wel wat van hem verschijnen.

Ken Loach, de Engelse filmmaker van sociale films heeft op 80-jarige leeftijd een Gouden Palm ontvangen voor zijn meest kritische werk tot nu toe: I, Daniel Blake. Daarmee heeft hij het voor elkaar gekregen dat er in Engeland nu wetswijzigingen komen om ervoor te zorgen dat het dramatisch vernederende proces van aan lagerwal geraken menselijker wordt gemaakt. Zou iets voor Nederland zijn.

En wat te denken van onze eigen Paul Verhoeven, die het niet kan laten om ondeugende films te maken? Zo kunnen we nog wel heel lang doorgaan. Met het bijzonder beeld voor ogen dat Pablo Picasso in bed overleed terwijl hij een groene vogel aan het tekenen was en de post doornam. Zijn ontbijt en een kop thee (of koffie) naast hem op een bijzettafeltje. Het leven is eeuwig zolang het duurt.

Wij hebben besloten in onze cultuur dat ouderdom een discontinuïteit is, met als rite de passage het pensioen. Een rite de passage is altijd een vernederingsrite als overgang tussen de ene sociale groep naar de andere. Het levensverhaal dient daar te eindigen.

Dat de dood feitelijk nog niet ingetreden is, behoort tot die weinige discrepanties tussen theorie en werkelijkheid die wij minzaam beslechten met het simpelweg over het hoofd zien. Wij mensen zijn daar goed in. Reductie van de cognitieve dissonantie heet dat geloof ik. Dat is iets anders dan alleen zien wat we willen zien. Het is niet kunnen zien wat we zouden kunnen zien als we keken. Wel bouwen we een hele industrie van zorg rond oude mensen.