In maart 2020, toen de pandemie nog maar net was begonnen, werden vele studies voor potentiële COVID-19-behandelingen opgestart

Om beter voorbereid te zijn op een volgende pandemie, pleiten vooraanstaande wetenschappers uit Nederland, België en het Verenigd Koninkrijk voor enkele radicale vernieuwingen. Ze stellen voor om een Europese autoriteit voor klinisch onderzoek bij pandemieën in het leven te roepen die het klinische onderzoek op dit gebied coördineert zodat versnippering van studies wordt voorkómen. Ook stellen ze voor dat er zo snel mogelijk internationale netwerken voor klinische studies worden gevormd zodat bij een nieuwe pandemie klinisch onderzoek direct kan starten om snel goede en wetenschappelijk onderbouwde behandelingen te identificeren.

Op 21 december publiceerden vier vooraanstaande Europese wetenschappers (prof. Marc Bonten, dr. Lennie Derde, prof. Herman Goossens en prof. Peter Horby) een opinieartikel in het vakblad Lancet Infectious Diseases met daarin de lessen, het toekomstperspectief en enkele aanbevelingen naar aanleiding van de Europese klinische onderzoeksreactie tijdens de COVID-19-crisis. Het doel van het artikel is om handvatten te bieden voor verbeteringen op het gebied van het voorbereiden en uitvoeren van klinische studies in een (toekomstige) pandemische situatie. Hierdoor kunnen nieuwe behandelingsopties, waarvan bewezen is dat ze effectief en veilig zijn, snel het goedkeuringstraject doorlopen en in de klinische praktijk worden ingevoerd.

De voorstellen in deze publicatie sluiten aan bij de passage over ‘pandemische paraatheid’ in het nieuwe Regeerakkoord. Ook passen ze bij de uitgangspunten van het ingediende voorstel ‘Pandemic preparedness & response (APOLLONL)’ bij het Nationaal Groeifonds waar het UMC Utrecht nauw bij betrokken is.

Veel gefragmenteerd onderzoek
In maart 2020, toen de pandemie nog maar net was begonnen, werden vele studies voor potentiële COVID-19-behandelingen opgestart. Dit leidde tot een – over het algemeen - zeer gefragmenteerd onderzoekslandschap met weinig internationale samenwerkingsverbanden. Hindernissen op het gebied van contracten en regelgeving, en ook concurrentie met én tussen nationale trials vormden een grote uitdaging in verschillende EU-landen. Al deze factoren samen zorgden ervoor dat tegen het einde van 2021 slechts weinig studies resultaten hadden opgeleverd van het vereiste niveau om internationale behandelingsrichtlijnen voor COVID-19 te kunnen formuleren.

Twee klinische studies slaagden erin snel op de pandemie te reageren en resultaten te boeken: de RECOVERY studie uit het Verenigd Koninkrijk, en de REMAP-CAP studie die in de EU van start ging als onderdeel van het PREPARE platform en wereldwijd werd uitgebreid. RECOVERY en REMAP-CAP verschillen in veel opzichten van elkaar, maar ze delen de gerandomiseerde opzet, de eenvoudige uitvoering en de flexibiliteit om bij te sturen als er bewijsmateriaal opduikt. Als gevolg daarvan waren RECOVERY en REMAP-CAP klaar om hun eerste COVID-19-patiënt in te schrijven, binnen twee en zes dagen nadat hun protocol was goedgekeurd. Resultaten van deze trials tonen de sleutelfactoren voor succes tijdens een toekomstige pandemie.

Hoogleraar microbiologie Marc Bonten (Julius Centrum voor Gezondheidswetenschappen en Eerstelijns Geneeskunde, UMC Utrecht) zegt: “Na jaren voorbereiding bleek REMAP-CAP van grote waarde tijdens de pandemie. Dat concept gaan we nu verder uitrollen om nog sneller de beste behandeling voor patiënten te vinden.”

Lessen voor de toekomst
De COVID-19 pandemie heeft aangetoond dat het effectiever is om enkele grote studies op te starten om te zoeken naar doeltreffende interventies, in plaats van vele afzonderlijke en vaak kleinere studies die met elkaar concurreren. Daarom moet er na de huidige pandemie snel gereageerd worden om ervoor te zorgen dat er mechanismen zijn voor schaalvergroting en samenwerking. Er moet daarom een Europese autoriteit voor klinisch onderzoek bij pandemieën worden opgericht om toezicht te houden en bepaalde klinische studies te prioriteren. Op die manier kan bij een volgende pandemie met gepaste urgentie worden overgegaan tot grote, definitieve trials voor behandeling, preventie en diagnostiek.

Daarnaast moet er worden samengewerkt door te investeren in wereldwijd verbonden netwerken voor klinisch onderzoek. Deze netwerken moeten worden gestructureerd door middel van ‘platform trials’ en worden opgezet volgens basisprotocollen. Een pandemie vereist per definitie studies die snel antwoord geven op een onderzoeksvraag met protocollen die óók uitgevoerd kunnen worden wanneer een gezondheidszorgsysteem overbelast is. Het is uiteraard belangrijk dat dergelijke studies tijdens een periode tussen twee pandemieën adequaat worden voorbereid (zoals funding, protocol, analyseplan, goedkeuringstrajecten, studielocaties, training, ICT, logistiek, etc.), omdat het succes afhangt van bestaande infrastructuren. Tot slot zijn er ook digitale modellen en procedures nodig om het verzamelen en delen van gegevens gemakkelijker te maken.

Publicatie
Goossens H, Derde L, Horby P, Bonten M. The European clinical research response to optimise treatment of patients with COVID-19: lessons learned, future perspective, and recommendations. Lancet Infectious Disease 2021, online first.